In de GGZ en aanverwante gebieden, zoals de verslavingszorg, de forensische psychiatrie en de revalidatie, wordt door psychiaters en psychologen gewerkt met een classificatiesysteem zoals de DSM 5-TR. Van 2005 tot 2024 was de financiering van onder andere psychiatrische behandeling gebaseerd op diagnose-behandelcombinaties (DBC’s), waardoor het vaststellen van een classificatie een extra belang kreeg. Uitgangspunt van een classificatiesysteem is, dat er te onderscheiden stoornissen met duidelijk omschreven symptomen zijn, waaraan een oorzaak ten grondslag ligt. Het kennen van de oorzaak leidt tot de keuze voor interventies, die leiden tot herstel.
Er zijn echter problemen met het classificeren van psychiatrische problematiek en met het baseren van het behandelplan op de classificatie. Voorbeelden hiervan zijn het enorme aantal verschillende uitingsvormen van één en dezelfde stoornis, het groeiend aantal classificaties en de overlap tussen classificaties:
‘We found that there are 10.130.814 ways to be diagnosed with a mental illness using DSM-5-TR criteria. When specifiers are considered, this number balloons to over 161 septillion unique diagnostic presentations (driven mainly by bipolar II disorder). Additionally, there are 1.951.065 ways to present with psychiatric symptoms, yet not meet diagnostic criteria.’
Acceptance and Commitment Therapy (ACT, uitgesproken als woord – Engels voor handelen) is gebaseerd op een ander principe, dat van de destructieve normaliteit. Het gaat ervan uit dat lijden een normaal onderdeel is van het menselijk leven en dat iedereen daarmee wordt geconfronteerd. Een symptoomvrij leven nastreven is onbegonnen werk, zeker als gevoelens zoals angst of somberheid gezien worden als symptoom van een stoornis. De nadruk op stoornissen, symptomen en symptoomreductie leidt ertoe dat mensen in strijd raken met normaal menselijke fenomenen zoals (nare) gevoelens, gedachten, lichamelijke sensaties, herinneringen en dergelijke. Een groot deel van de aandacht en energie gaat uit naar het bestrijden van deze fenomenen, ten koste van investeren in wat waardevol is en het leven zin geeft. Het maakt mensen psychologisch inflexibel, dat wil zeggen dat mensen niet meer goed kunnen inspelen op veranderende omstandigheden. Ze raken gevangen in gedragspatronen, die het leven onnodig lastig en onbevredigend maken. ACT biedt met deze visie tevens een transdiagnostisch alternatief bij subklinische symptomen, comorbiditeit, levensvragen en problemen die zich niet in termen van een classificatie laten vangen. ACT leert mensen om te gaan met het leven, met alle kansen, mooie ervaringen, narigheid en problemen, ongeacht of er sprake is van symptomen of niet.
INHOUD
BLOK A Het ACT-model en de zes componenten van (in)flexibiliteit
A1 Wat is ACT?
A2 Experiëntiële vermijding, creatieve hopeloosheid en acceptatie
A3 Cognitieve fusie en defusie
A4 Fusie met zelfbeeld en een observerend perspectief innemen
A5 Uit of in het huidig moment zijn
A6 Een gebrek aan duidelijke waarden
A7 Onvermogen om naar waarden te handelen en toegewijde actie
BLOK B Wetenschap en praktijk van ACT
B1 Toepassing van ACT in de praktijk: een casus
B2 Indicatiestelling en wetenschappelijk onderzoek
B3 De wetenschapsfilosofische basis van ACT
Actie en verantwoording
Nadere bespreking van vragen en casuïstiek
Literatuur
Toets voor Psychiaters 2025/1
Doelstellingen van dit nascholingsprogramma
- weet u wat het ACT-therapiemodel inhoudt en wat het doel is van een ACT-behandeling;
- kent de ACT-processen van flexibiliteit en inflexibiliteit;
- weet u hoe een casusconceptualisatie voor een ACT-behandeling wordt gemaakt;
- heeft u (meer) kennis van de toepassing van ACT in de praktijk;
- heeft u (meer) kennis van de wetenschappelijke evidentie van ACT;
- bent u bekend met het Functioneel Contextualisme (FC) en weet u hoe ACT hiermee samenhangt;
- begrijpt u waarom het FC en ACT op gespannen voet staan met classificatie;
- heeft u (meer) kennis van een nieuwe (op het FC gebaseerde) benadering van wetenschappelijk onderzoek naar de werkzame factoren van ACT.
Over de auteur
Jacqueline A-Tjak is klinisch psychologe, supervisor bij de Vereniging voor Gedrags- en Cognitieve therapieën en peer reviewed ACT-trainer (zie contextualscience.org/training_standards). Zij werkt als klinisch psychologe bij Skils. Daarnaast heeft zij een eigen cursusbedrijf A-Tjak Cursussen en geeft opleiding aan professionals in ACT in de vorm van cursussen en supervisie. Zij heeft de redactie gedaan en meegeschreven aan diverse boeken, onder meer het recent verschenen Casusboek ACT. Daarnaast heeft zij hoofdstukken en artikelen over ACT geschreven. Ze is gepromoveerd aan de Universiteit van Amsterdam in 2020 op onderzoek naar de effectiviteit van ACT bij depressie. Haar proefschrift is vrij toegankelijk via https://ogc.nl/.
Jacqueline A-Tjak is nauw betrokken bij de Nederlandstalige vereniging voor beoefenaars van ACT en andere functioneel contextuele benaderingen, de ACBS BeNe (Association for Contextual Behavioral Science België en Nederland) en de internationale vereniging, de ACBS.
De auteur ontvangt geld voor opleidingen en boeken. Ze heeft geen financiële banden met de farmaceutische industrie, ontvangt geen onderzoeksgeld van commerciële partijen en heeft geen bedrijfsbelangen.
